دبیر اعلم ساوجبلاغى و کتاب «چاره ‏ساز»

= بخش چهارم =

19. دستور انشاء: دستورهاى عمومى براى انشاء و نامه‏نگارى، به زبان‏هاى فارسى، عربى، ترکى، فرانسوى نوشته شده و در آغاز قواعد کلى نامه نگارى و سپس چندنامه براى نمونه و تمرین به زبان‏هاى مذکور آورده شده است. نسخه خطى این کتاب، در کتابخانه مرکز احیاء میراث اسلامى به شماره 501 (فهرست، ج 1، ص 121) موجود است.

20. منتخب ادعیه: در مقدمه کتاب چاره ساز از آن نام مى‏برد که دعاهاى ایام هفته را با همکارى فرزندش عزیزالله به خط و تذهیب زیبا نگاشته، روى جلد آن را به تصویر ناصرالدین شاه قاجار تزیین نموده است.

21. قزل چشمه: اثر فوق را در مقدمه ترجمه الدر النثیر و چاره‏ساز، معرفى کرده است. قزل چشم در موضوع عروض، صنایع ادبى، معانى، بیان و بدیع است و آن را بیست سال پیش از کتاب چاره‏ساز زمانى که در خدمت پدر به مباحثه علم عروض اشتغال داشته، تألیف کرده است. نام «قزل چشمه» برگرفته از نام مزرعه مؤلف در نواحى ساوجبلاغ است که اکنون از توابع دهستان پلنگ‏آباد اشتهارد به‏شمار مى‏آید.

22. مدارج البلاغه: دو نسخه خطى از این اثر در کتابخانه ملى در دست فهرست‏نویسى است و مؤلف آن با نام «محمدتقى بن محمد ساوجبلاغى» معرفى شده است. در این کتاب فنون فصاحت و بلاغت و آرایه‏ها و صنایع ادبى بررسى شده است. شماره‏هاى بازیابى این نسخه‏ها 14956 ف ـ 5 و 5 ـ 15411 در سایت سازمان اسناد و کتابخانه ملى ثبت شده است.

23. کتاب چاره‏ساز: کتاب چاره‏ساز که به معرفى آن مى‏پردازیم. دبیر اعلم که عمرى در فصاحت و بلاغت به رسانیده و بیش از نیم قرن به ادب، معانى، بیان به سر برده است. درباره نهج البلاغه و اعجاز سخنورى آن به ناتوانى و شگفتى آمده است و چند اثر در این موضوع از خود به یادگار گذاشته است.

گزیده نویسى از فرموده‏هاى امیر بیان، على علیه‏السلام پیشینه‏اى بیش از نهج البلاغه دارد. نخستین جامع کلمات قصار، جاحظ بصرى (متوفاى 255 ق) است که چون هر سخن از فرموده‏هاى امیرمؤمنان را برابر هزار سخن از گفته‏هاى عرب مى‏دانست، در «مأة کلمه (= صد کلمه)» گردآورده است، و در کتاب البیان والتبیین ذیل حدیث «قیمة کلّ المرء ما یُحسنُه» مى‏نویسد اگر در این کتاب حرفى نداشته باشم همین یک جمله براى ارزش کتابم کافى است. گلچین کلمات قصار امیرمؤمنان از کتاب نهج البلاغه یا غرر الحکم شیوه‏اى کهن و استوار در حدیث نگارى است که با تدوین، ترجمه، شرح، نظم کلمات تداوم یافته است. در کتاب الذریعه الى التصانیف الشیعة و فهرستگان نسخه‏هاى خطى حدیث و علوم حدیث شیعه و دانشنامه امام على (مرجع‏شناسى) و در نظام آموزشى قدیم این کتاب جزء کتابهاى درسى بوده است (کیهان فرهنگى، شماره 8، 1363، ص 117 مصاحبه با استاد محمد تقى مدرس رضوى) نمونه‏هاى فراوانى از این دست شناسانده است. کتاب «چاره‏ساز» به ترجمه و شرح پاره‏اى از کلمات قصار نهج البلاغه ویژه شده است.

شناخت نسخه: این اثر در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى به شماره 321 (فهرست مجلس، ج 21، ص 62 و 63) فهرست شده است. نویسنده با خط زیباى نستعلیق در 148 برگ و هر صفحه در 14 سطر، به قطع رحلى کتاب را قلم زده است. این نسخه با جلد تیماج قرمز قهوه‏اى و کاغذ فرنگى فراهم آمده، داراى کتیبه گل بوته‏دار، تذهیب و لاجورد و شنگرف است. متون حدیث به مرکب قرمز و شرح به مرکب سیاه نوشته شده است. آغاز آن چنین است:

اى تو نوازنده بیچارگان

اى تو رهاننده آوارگان

چاره ما ساز که بیچاره‏ایم

گمره و سرگشته و آواره‏ایم

و انجام:

شه ناصر دین که مهر و مه برده اوست

تا خیمه مشترى سراپرده اوست

گر پیر خرد امین سلطان شهست

نبود عجبى که دست پرورده اوست

این اثر با دیباچه‏اى در ده صفحه، شامل اطلاعاتى از زندگى مؤلف، خانواده، انجام وظایف او به مأموریت‏هاى دولتى در مناطق مختلف، سبب تألیف و درخواست‏هایى از ناصرالدین شاه، آغاز مى‏شود و سپس  76 کلمه از کلمات قصار امیرالمؤمنین على علیه‏السلام ترجمه و شرح داده مى‏شود. اولین کلمه «کن فى الفتنة کابن اللبون...» و آخرین «و من کلام له علیه السلام عند مسیره إلى الشام...».

پایان این کتاب تقدیم نامه‏اى است به پادشاه قاجار و حکایتى از چهار مقاله نظامى عروضى سمرقندى در موضوع رسیدگى به نیازهاى دبیران. دبیر اعلم در لابلاى صفحات این کتاب از دیگر آثار خود نام مى‏برد: اتابکیه اقدسیه، ترجمه جلد اول شرح مثنوى که از ترکى به فارسى «صص 4 و 132)، قرآنى که به خط خود نوشته است (ص 4)، کتاب ادعیه ایام هفته با همکارى فرزندش میرزا عزیزالله (ص 6)، کتاب قزل چشمه در علم عروض (ص 12 ـ 13) و اخبار صادقیه (ص 123).

نام و انگیزه تألیف: نویسنده با بیان اینکه هنگام تعطیلات سالانه (فصل تابستان) آرزوى زیارت آستانه مقدسه حضرت على بن موسى الرضا علیه آلاف التحیة والثناء را داشته، ناگزیر به علت عزیمت به ساوجبلاغ براى جمع‏آورى محصولات کشاورزى، توفیق نمى‏یابد. در فرصتى دیگر براى زیارت «مرخصى حاصل نموده، حاضر مى‏شود با آنکه زاد و راحله ندارد، توکل به خدا و توسل به ائمه هدا را بهترین راحله و توشه مى‏شمارد. در این توکل و توسل، ترجمه این باب از فرمایش‏هاى یعسوب الدین امیرالمؤمنین اسدالله الغالب على بن ابى طالب صلوة الله وسلامه علیه را بر جاء واثق چاره‏ساز عبودیت خود قرار مى‏دهد و این ترجمه باب شریف را که داراى انواع حکم عقلیه و نقلیه و مراتب علمیه و عملیه است، به ملایمت براعت استهلال که در توحید دیباچه به قلم رسیده، به چاره‏ساز مسمى مى‏دارد و از اخلاق رئوف چاره‏ساز مسئلت مى‏نماید. به تفضلات سبحانى این سفر توکل و توسل را به وسعت و نعمت دنیا و آخرت مقرون داشته و...». با این مقدمه، کتاب را به نام «چاره‏ساز بى‏نیاز که سپاس را سزاست» نامیده و توشه زیارت حضرت على بن موسى الرضا علیه‏السلام مى‏سازد.

ساختار شرح: روش دبیر اعلم، آنگونه که در تمامى کتابهاى شرح و ترجمه  و تفسیر آمده است، نخست براى آشنایى خواننده، متن حدیث با اعراب گذارى کامل به نگارش درمى‏آید؛ سپس برخى واژه‏ها و معانى آنها در ساختار جمله پژوهیده مى‏شود؛ پس از آن برگردان و شرح و مفاهیم جمله نوشته مى‏شود. نویسنده در آخرین مرحله، براى تثبیت و پرداخت معنى با گستره‏اى فراتر از ترجمه به استفاده از شواهد قرآنى، روایات، ادعیه، اشعار و تمثیلات روى مى‏آورد.

متن این اثر مانند نثر دوره قاجار بر پایه شیوایى و ساده نویسى است و استفاده از جمله‏هاى کوتاه، به کاربردن فعل به صورت وصفى، حذف افعال به قرینه لفظى و معنوى، بر سادگى و روانى آن افزوده است؛ با این تفاوت که الفاظ عربى بسیار به کار رفته است. از دیگر ویژگى‏هاى نثر این شرح، استفاده از صفت تفضیلى به شیوه زبان عربى براى واژگان فارسى و همچنین کاربرد صفت تشبیه، استعاره کنایه، تمثیل در متن است. از نظر محتوایى این اثر از شرح نهج البلاغه ملا فتح الله کاشانى متوفاى 988 ق) به نام تنبیه الغافلین و تذکرة العارفین تأثیر پذیرفته، با توجه به اشراف کامل شارح به مثنوى معنوى از این کتاب بهره بسیارى برده است. «چاره‏ساز» شرحى است که براى خواننده طبقه متوسط نوشته شده است.

ناتوانى و شگفتى شارح معانى بلند کلام: حضرت امام محمدباقر علیه‏السلام فرمود: خاوران و باختران را بکاوید! بى‏گمان دانش استوار و راستین را جز در اهل بیت نخواهید یافت. على علیه‏السلام چنان که خود فرموده، سرچشمه فضایل است و انبوه فضیلت‏ها از قله‏هاى روح او سرازیر مى‏شود و دانش راستین از کوهساران او سرچشمه مى‏گیرد.

اعجاز فصاحت و بلاغت امیر کلام، على علیه‏السلام چنان است که همه ادیبان و سخنوران در مقابل کلمات نهج البلاغه سپر انداخته‏اند و سر به تسلیم فرود آورده‏اند. دبیر اعلم این ادیب پرمایه و شاعر بلندپایه در برابر عبارات پرمعنى و بلند به شگفتى و حیرت دچار مى‏شود که حضرت، معنى عالمى را در حرفى گنجانده است: «هریک از این فرمایشات مبارکه با علو شأنى که دارد، هرگاه کتاب شرح نوشته آید، از غرض لطایف و معانى شریفه به عجز و قصور اعتراف مى‏رود که کلام الملوک ملوک الکلام معنى عالمى را در حرفى جارى فرموده» (ص 22). «سلالت کلام مبارک و حلاوت فرمایش مطاع به درجه‏اى است که در عرض و شرح و تفسیر بیان و بنان را جز به یارى خود آن حضرت صلواة الله و سلامه علیه یارى حرکت نیست و بى‏رهنمایى روحانیت این فرمایشات قوه تحریر و تقریر  نخواهد بود» (ص 64). «... و قال علیه‏السلام: اذا تم العقل نقص الکلام، مى‏فرماید چون به حد کمال رشید عقل و خرد، نقصان یافت کلام، که تکمیل عقل مستلزم کم گفتن باشد. در فواید خاموى بسیار نوشته‏اند که حاجت به شرح و بیان ندارد، ولى هرکس هر قدر در این مورد نوشته باشد، این فرمایش حضرت داراى همه آنها هست و الحق نظیر این فرمایش از قوه بشر خارج باشد» (ص 126).

درباره حدیث «نفس المرء خطاهُ الى اجله»: نفس زدن مرد قدم زدن اوست به سوى مرگ، پس از پنج صفحه شرح مى‏نویسد: این تشبیهى است معقول و عالى، چه اقسام سبعه تشبیه که در اول این باب باجمال عرض شد، ولى تشبیه نفس به قدم در طى اوقات معنوى و نیکو تشبیهى است برتر از علم بدیع. الحق این تشبیه در فرمایش حضرت صلواة الله وسلامه علیه بى‏نظیر و خارج از قوه تحصیلیّه بشریه و تقریر و تحریر است روحنا و جسمنا له الفداء» (ص 134).